พฤกษศาสตร์ชวนศึกษาธรรมชาติรังสรรค์ วันนี้ว่าด้วยเรื่องของ “กล้วย” ที่ไม่กล้วย โดย EP1 พาไปรู้จัก “กล้วยพัด” ไม่ใช่กล้วยแต่ก็เป็นเครือญาติกับกล้วย ซึ่งจะมีความน่าสนใจอย่างไรตามมาอ่านกันได้เลย

“กล้วยพัด” เป็นพืชในสกุล 𝑹𝒂𝒗𝒆𝒏𝒂𝒍𝒂 ที่ในอดีตมีเพียงชนิดเดียวในสกุลนี้เท่านั้น ซึ่งเป็นพืชที่มีความโดดเด่นทั้งในด้านรูปลักษณ์และประโยชน์ใช้สอย จนกลายเป็นหนึ่งในไม้ประดับที่ได้รับความนิยมในประเทศไทยมาหลายทศวรรษ โดยเฉพาะความพิเศษของกาบใบที่สามารถเก็บน้ำได้ จึงทำให้ “กล้วยพัด” ได้รับชื่อสามัญว่า “Traveller’s Tree” หรือ “ต้นไม้ของนักเดินทาง” เพราะนักเดินทางสามารถดื่มน้ำที่เก็บไว้ในกาบใบได้

กล้วยพัด ภาพจาก รศ. ดร.สุรพล แสนสุข

ด้วยลักษณะใบที่คล้ายกล้วยและการเรียงตัวของใบที่ดูเหมือนพัด ทำให้มันถูกเรียกว่า “กล้วยพัด” อย่างไรก็ตาม แม้ว่าชื่อของมันจะมีคำว่า “กล้วย” นำหน้าชื่อเรียก แต่ “กล้วยพัด” ไม่ได้เป็นกล้วยในทางพฤกษศาสตร์จริง ๆ แต่เป็นพืชในวงศ์ Strelitziaceae ซึ่งเป็นวงศ์เดียวกับพืชไม้ดอกสวยงามอย่างปักษาสวรรค์ (𝘚𝘵𝘳𝘦𝘭𝘪𝘵𝘻𝘪𝘢)

กล้วยพัด ภาพจาก ธวัชพงศ์ บุญมา

ความสัมพันธ์ระหว่างกล้วยพัดและกล้วย

กล้วยพัด แม้จะได้รับชื่อที่ทำให้หลายคนเข้าใจผิดว่าเป็นกล้วย แต่ในความเป็นจริงแล้ว มันไม่ได้อยู่ในวงศ์ Musaceae ซึ่งเป็นวงศ์ของกล้วยที่เราเคยเห็นกันทั่วไป แต่กลับอยู่ในวงศ์ Strelitziaceae ซึ่งทางพฤกษศาสตร์กล้วยพัดมีความใกล้ชิดกับปักษาสวรรค์ มากกว่า สกุลกล้วย (𝘔𝘶𝘴𝘢)

วงศ์ Strelitziaceae และวงศ์ Musaceae ถูกจัดอยู่ในอันดับเดียวกันใน Zingiberales เรียกแบบไทย ๆ ว่าอันดับขิง [แต่ แต่ แต่ ไม่ใช่วงศ์ขิง (Zingiberaceae) ซึ่งถือว่าเป็นญาติห่าง ๆ กับพืชในวงศ์ขิงแหละ]

ความแตกต่างที่สำคัญระหว่าง “กล้วยพัด” และ “กล้วย” คือการจัดเรียงดอกและลักษณะเมล็ด โดยกล้วยพัดมีดอกสีขาวอมเหลืองและเมล็ดที่มีเยื่อหุ้มสีฟ้าจนถึงน้ำเงินเข้ม ซึ่งเป็นคุณสมบัติที่ไม่พบในกล้วยทั่วไป นอกจากนี้ แม้ต้นกล้วยพัดที่โตเต็มที่จะดูเหมือนมะพร้าวซึ่งอยู่ในวงศ์ปาล์ม (Arecaceae) แต่กล้วยพัดก็ไม่ได้มีความสัมพันธ์ใกล้ชิดกับมะพร้าวแต่อย่างใด

กล้วยพัด ภาพจาก ธวัชพงศ์ บุญมา

“กล้วยพัด” กับการค้นพบชนิดใหม่เพิ่มอีก 5 ชนิด

ก่อนหน้านี้ “กล้วยพัด” ถูกพิจารณาว่าเป็นพืชชนิดเดียวในสกุล โดยมีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า 𝘙𝘢𝘷𝘦𝘯𝘢𝘭𝘢 𝘮𝘢𝘥𝘢𝘨𝘢𝘴𝘤𝘢𝘳𝘪𝘦𝘯𝘴𝘪𝘴 Sonn. ถูกตั้งชื่อครั้งแรกในปี 1782 แต่การศึกษาล่าสุดโดย Haevermans et al. (2021) ได้เปิดเผยว่า กล้วยพัดมีความหลากหลายทางสัณฐานวิทยามากกว่าที่เคยมีการรายงานมาก่อน และได้มีการจำแนกออกเป็นหกชนิด ได้แก่ 𝘙. 𝘮𝘢𝘥𝘢𝘨𝘢𝘴𝘤𝘢𝘳𝘪𝘦𝘯𝘴𝘪𝘴, 𝘙. 𝘢𝘨𝘢𝘵𝘩𝘦𝘢𝘦, 𝘙. 𝘣𝘭𝘢𝘯𝘤𝘪𝘪, 𝘙. 𝘨𝘳𝘢𝘯𝘥𝘪𝘴, 𝘙. 𝘩𝘭𝘢𝘥𝘪𝘬𝘰𝘳𝘶𝘮 และ 𝘙. 𝘮𝘦𝘯𝘢𝘩𝘪𝘳𝘢𝘯𝘢. การค้นพบนี้ช่วยให้เราเข้าใจถึงความหลากหลายของพืชในกลุ่มนี้ได้ดีขึ้น และแสดงให้เห็นถึงความสำคัญของการศึกษาทางอนุกรมวิธาน

กล้วยพัด ภาพจาก รศ. ดร. สุรพล แสนสุข

“กล้วยพัด” ความสำคัญทางนิเวศวิทยาและการกระจายพันธุ์

“กล้วยพัด” มีลักษณะพิเศษในการผสมเกสร ซึ่งแตกต่างจากกล้วยทั่วไป การศึกษาของ Kress et al. (1994) พบว่า กล้วยพัดได้รับการผสมเกสรจากสัตว์เฉพาะถิ่นในมาดากัสการ์ เช่น ลีเมอร์ (lemurs) ซึ่งมีบทบาทสำคัญในการกระจายพันธุ์ของพืชชนิดนี้ นอกจากนี้ เมล็ดของกล้วยพัดยังถูกกระจายโดยสัตว์ที่กินผล เช่น ค้างคาวและนกบางชนิด ซึ่งเป็นตัวอย่างของวิวัฒนาการที่ซับซ้อนในระบบนิเวศของกล้วยพัด

แม้ว่า “กล้วยพัด” จะไม่ใช่ “กล้วย” แต่ก็มีบทบาทสำคัญในประเทศไทยในฐานะไม้ประดับยอดนิยม โดยเฉพาะในสวนเขตร้อน (Tropical Garden) เนื่องจากลักษณะพิเศษในการจัดเรียงของใบที่เป็นพัด ทำให้กล้วยพัดเป็นที่นิยมในการใช้ตกแต่งสวนและพื้นที่สาธารณะต่าง ๆ ในประเทศไทย