พฤกษศาสตร์น่ารู้ ! เคยสังเกตไหมว่า “ดอกจาน” หรือ “ทองกวาว” ชื่อวิทยาศาสตร์ 𝘽𝙪𝙩𝙚𝙖 𝙢𝙤𝙣𝙤𝙨𝙥𝙚𝙧𝙢𝙖 (Lam.) Kuntze พืชในวงศ์ถั่ว (Fabaceae family) ที่มักถูกมองว่าเป็นดอกไม้แห่งการจากลา ? ไม่ใช่แค่เพราะความเชื่อหรือวัฒนธรรม แต่ยังมีหลักฐานทางวิทยาศาสตร์ที่อธิบายได้ว่าทำไมดอกไม้สีส้มแดงนี้ถึงมีความหมายลึกซึ้งกว่าที่คิด
ดอกจานบาน (ดอกทองกวาว) ที่อุทยานแห่งชาติภูผาม่าน จ.ขอนแก่น ภาพจาก กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช
1. ดอกไม้ที่บานพร้อมการเปลี่ยนแปลงของชีวิต
ดอกจานบานเต็มที่ระหว่างเดือนกุมภาพันธ์-เมษายน ซึ่งเป็นช่วงเวลาสำคัญของหลายเหตุการณ์ในชีวิตมนุษย์ เช่น จบการศึกษา–การก้าวไปสู่เส้นทางใหม่
- ในระบบการศึกษาไทย ช่วงเดือนมีนาคม–เมษายนเป็นเวลาที่นักเรียนและนักศึกษาหลายคนจบการศึกษาและต้องแยกย้ายจากเพื่อนฝูง
- สำหรับคนที่เคยเรียนในภาคอีสาน ดอกจานที่บานสะพรั่งอาจเป็นภาพสุดท้ายของมหาวิทยาลัยหรือโรงเรียนที่ผูกพันมาหลายปี
- ดอกจานจึงกลายเป็นสัญลักษณ์ของการบอกลาและการเริ่มต้นเส้นทางใหม่
บุญผะเหวด : พิธีกรรมที่สื่อถึงการละจากโลกเดิม
- ในภาคอีสาน บุญผะเหวด (บุญมหาชาติ) มักจัดขึ้นในช่วงที่ดอกจานบานเต็มต้น
- นี่คือเทศกาลที่เล่าถึงพระเวสสันดรโพธิสัตว์ ผู้สละทุกสิ่งและออกจากเมืองไปบำเพ็ญเพียร
- ของดอกจานจึงถูกมองว่าเป็นสีแห่งการเสียสละและการเปลี่ยนผ่านไปสู่สิ่งใหม่
“ฤดูแล้ง” สัญลักษณ์ของการสิ้นสุดและการเกิดใหม่
- ดอกจานบานในช่วงที่ต้นไม้ส่วนใหญ่ซบเซาเพราะความแห้งแล้ง
- แต่ในความแล้งนั้น ดอกจานกลับทิ้งใบทั้งหมด เหลือไว้เพียงดอกสีส้มแดงเต็มต้น
- นี่คือสัญญาณว่าความเปลี่ยนแปลงกำลังมาถึง-ฤดูฝนจะมาและต้นไม้จะผลิใบใหม่อีกครั้ง
ในทางธรรมชาติ ดอกจานจึงเป็นเครื่องเตือนว่าแม้จะมีการจากลา แต่ก็เป็นจุดเริ่มต้นของสิ่งใหม่เสมอ
ดอกจานบาน (ดอกทองกวาว) ที่อุทยานแห่งชาติภูผาม่าน จ.ขอนแก่น ภาพจาก กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช
2. “ดอกจาน” ที่ร่วงพร้อมกัน กลไกอัจฉริยะของการกระจายพันธุ์
ดอกจานเป็นพืชที่ใช้กลยุทธ์ mass flowering หรือ การออกดอกพร้อมกันทั้งต้น ซึ่งมีข้อดีหลายอย่าง เช่น ดึงดูดแมลงผสมเกสรอย่างมีประสิทธิภาพ
- เมื่อต้นทองกวาวออกดอกพร้อมกันโดยไม่มีใบมาบดบัง มันจะเป็นสัญญาณให้แมลงเห็นได้ชัด
- ผึ้ง ชันโรง และนกกินน้ำหวานจะเข้ามาหามันมากขึ้น ส่งผลให้การผสมเกสรมีประสิทธิภาพสูงสุด ใช้สัตว์ช่วยกระจายเมล็ด
- เมล็ดของทองกวาวมีเปลือกแข็งและต้องอาศัยสัตว์ เช่น กระรอก หรือนกเงือก มากินและพาเมล็ดไปตกไกลจากต้นแม่
- การที่ดอกบานพร้อมกัน ทำให้สัตว์พากันมาหากินในช่วงเวลาเดียวกัน และเพิ่มโอกาสที่เมล็ดจะถูกนำไปแพร่กระจาย
“ดอกจาน” ร่วงลงพร้อมกัน สร้างสัญลักษณ์ของการจากลา
- เมื่อถึงจุดหนึ่ง ดอกจานจะร่วงลงพร้อมกันเป็นพรมสีส้มปกคลุมพื้นดิน
- ภาพของดอกที่ร่วงโรยทำให้หลายคนเปรียบเปรยว่า “เหมือนมิตรภาพที่ต้องจบลงแต่ยังคงงดงามในความทรงจำ”
ดอกจานบาน (ดอกทองกวาว) ที่อุทยานแห่งชาติภูผาม่าน จ.ขอนแก่น ภาพจาก กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช
3. ทำไมสีส้มแดงถึงเป็นสัญลักษณ์ของการจากลา ?
สีของดอกจานไม่ใช่แค่สวย แต่ยังมีผลต่อความรู้สึกและความหมายในหลายวัฒนธรรม เช่น สีของพระอาทิตย์ตก หมายถึงการเปลี่ยนผ่านของวัน
- สีส้มแดงของดอกจานคล้ายกับสีของพระอาทิตย์ตก ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่วันเก่ากำลังจะสิ้นสุด และวันใหม่กำลังจะมา
- ในทางจิตวิทยาสี สีส้มแดงให้ความรู้สึกเร่าร้อน มีพลัง แต่ขณะเดียวกันก็เป็นสีที่สะท้อนถึงความอาลัยและการสิ้นสุด
สีของจีวรพระ การละจากโลกเดิม
- สีของดอกจานใกล้เคียงกับสีของจีวรพระ ซึ่งเป็นสัญลักษณ์ของการปล่อยวางและเข้าสู่เส้นทางธรรม
- ในอดีต ดอกจานเคยถูกใช้เป็นสีธรรมชาติย้อมผ้าให้พระสงฆ์
ดอกจานบาน (ดอกทองกวาว) ที่อุทยานแห่งชาติภูผาม่าน จ.ขอนแก่น ภาพจาก กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช
4. เคมีของ “ดอกจาน” มากกว่าความงาม
ดอกจานไม่ได้มีดีแค่สีสวย แต่ยังเต็มไปด้วยสารเคมีทางธรรมชาติที่มีประโยชน์ มีสารต้านอนุมูลอิสระที่ช่วยปกป้องพืช (และมนุษย์)
- ดอกจานอุดมไปด้วย ฟลาโวนอยด์ (Flavonoids) และแอนโทไซยานิน (Anthocyanins)
- สารเหล่านี้ช่วยให้ดอกมีสีสันสดใส และยังมีคุณสมบัติต้านอนุมูลอิสระ ลดการอักเสบ และปกป้องเซลล์จากความเสียหาย
- ในอินเดียและไทย มีการใช้สารสกัดจากดอกจานเป็นสมุนไพรรักษาโรค เช่น บรรเทาอาการอักเสบ แก้ร้อนใน และช่วยระบบย่อยอาหาร
เมล็ดมีสารต้านพยาธิ ใช้ในแพทย์พื้นบ้าน
- ในระบบอายุรเวทของอินเดีย เมล็ดของทองกวาวถูกใช้เป็นยาถ่ายพยาธิ
- เปลือกต้นยังมีสารที่ช่วยสมานแผลและใช้รักษาโรคผิวหนัง
ดอกจาน : ดอกไม้แห่งการบอกลา หรือสัญลักษณ์ของการเริ่มต้น ?
แม้ว่าเราจะมองดอกจานเป็นตัวแทนของการจากลา แต่ในมุมของธรรมชาติ มันคือจุดเริ่มต้นของวงจรชีวิตใหม่
- ดอกจานที่ร่วงลง ไม่ได้หมายถึงจุดจบ แต่มันกำลังเตรียมพร้อมให้เมล็ดรุ่นต่อไปเติบโต
- เช่นเดียวกับชีวิตมนุษย์-การจากลามักนำไปสู่เส้นทางใหม่ที่รออยู่ข้างหน้า
“ทุกการเปลี่ยนแปลงมีความหมาย
และทุกการจากลาย่อมพาเราไปสู่สิ่งใหม่เสมอ”
Thai PBS Sci & Tech พรรณไม้น่ารู้
📌อ่าน : ช่วยลดน้ำหนัก ! “ส้มแขก” สมุนไพรพื้นบ้านสรรพคุณหลากหลาย
📌อ่าน : สมุนไพรไทยทรงคุณค่า “กัลปพฤกษ์” ต้นไม้มงคลแห่งป่าเมืองไทย
📌อ่าน : หากยังตามหารักแท้ไม่เจอ “ต้นรัก” เต็มเลย ลองลัดเลาะตามข้างทางดูนะ
📌อ่าน : งดงาม ! “ช้างดำ” กล้วยไม้ป่าหายาก ณ อุทยานแห่งชาติคลองพนม
📌อ่าน : สร้างความเข้าใจที่ถูกต้อง ! “มันเทศ” วงศ์เดียวกับ “ผักบุ้ง”
📌อ่าน : นักวิจัยไทยค้นพบต่อเนื่อง ! “กระเจียวอาจารย์วันชัย” พืชวงศ์ขิงชนิดใหม่จากป่าเมืองกาญฯ
อัปเดตข้อมูลแวดวงวิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี รู้ทันโลกไอที และโซเชียลฯ ในรูปแบบ Audio จาก AI เสียงผู้ประกาศของไทยพีบีเอส ได้ที่ Thai PBS
แหล่งข้อมูลอ้างอิง : ธวัชพงศ์ บุญมา นิสิตปริญญาเอก หลักสูตรความหลากหลายทางชีวภาพ สถาบันวิจัยวลัยรุกขเวช ม.มหาสารคาม
“รอบรู้ ดูกระแส ก้าวทันโลก” ไปกับ Thai PBS Sci & Tech
