แม้เขาปราสาทปลายบัด 2 จ.บุรีรัมย์ จะหลงเหลือเพียงซากปรักหักพัง แต่คนรุ่นหลังยังได้จินตนาการถึงความรุ่งเรืองของพระพุทธศาสนานิกายมหายาน เมื่อ 1,200 ปี ของอาณาจักรศรีจนาศะ จากคำบอกเล่าของอดีตนักล่าขุดสมบัติโบราณ ที่เคยขุดพบพระนาคปรกในปราสาทแห่งนี้
ชายวัย 73 ปี เป็นคนขุดพบประติมากรรมสำริดกรุประโคนชัย ที่ยังมีชีวิตอยู่เพียงคนเดียว เมื่อปี 2507 เขาเคยขุดหาพระพุทธรูปสำริดองค์เล็กภายในปราสาทได้มากกว่า 30 องค์ และเคยขุดได้เทวรูปขนาดใหญ่ 4 กร ที่ถูกฝั่งรอบปราสาทขึ้นมาจากหลุมถึง 9 องค์ ด้วยวิธีงัดคอขึ้นมา ทำให้พระสำริดมีตำหนิที่คอตรงกับ "พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรสำริด" ที่ถูกนำไปจัดแสดงในพิพิธภัณฑ์แมสโพลีแทนในสหรัฐฯ
8 ปีเต็มที่นักวิชาการกลุ่มสำนึก 300 องค์ ลงพื้นที่เก็บข้อมูลอย่างละเอียด เพื่อพิสูจน์ความจริง
"ทนงศักดิ์ หาญวงศ์" 1 ในอนุคณะกรรมการวิชาการติดตามโบราณวัตถุฯ ยืนยันว่า มีพยานบุคคล คนขุดสมบัติที่ยังมีชีวิตอยู่และภาพถ่ายปราสาท ระบุตรงกันว่า "กรุประโคนชัย" มูลค่าพันล้าน มาจากปราสาทหลังนี้
โบราณวัตถุชิ้นสำคัญหลายชิ้นตกอยู่ในมือพ่อค้าที่เข้ามารับซื้อ และชาวบ้านหลายคนเล่าว่าอีกหลายชิ้นอยู่ในมือข้าราชการบางกลุ่มที่เข้ามาขนย้ายออกจากพื้นที่ ซึ่งพบเห็นว่าใช้รถบรรทุกของราชการขนย้ายออกไป
สอดคล้องกับบันทึกของชาวต่างชาติ หนังสือพิมพ์ประเทศอังกฤษ พ.ศ.2508 ตีพิมพ์ข่าวเริ่มค้นพบกรุประโคนชัยเป็นครั้งแรกของโลก และหนึ่งในนั้นคือ นางเอมมาร์ ชี บังเกอร์ นักวิชาการและภัณฑารักษ์ ที่กลายมามีส่วนพัวพันกับการค้าโบราณวัตถุในสมัยนั้น
เธอตีพิมพ์เสนอภาพถ่ายของปราสาทหลังที่ค้นพบกรุประโคนชัย ในปี 2514-2515 และนางเอมมาร์ตัดสินใจเดินทางมาดูด้วยตัวเองในปี 2544 และพบว่าในหนังสือที่เธอตีพิมพ์บทความนั้นมีพระโพธิสัตว์สำริด 1 ใน 24 องค์ ของเขาปลายบัด 2 ไปจัดแสดงในพิพิธภัณฑ์เดนเวอร์ที่นางเอมมาร์เป็นภัณฑารักษ์อยู่ด้วย
ไทยพีบีเอสตรวจสอบกระบวนการค้าโบราณวัตถุในตลาดมืดกับ Jason Felch อดีตนักข่าวสืบสวนการค้าโบราณวัตถุของ L.A. Times เขาเป็น 1 คนสำคัญที่ทำข่าวเปิดโปงการค้าโบราณวัตถุผิดกฎหมายในสหรัฐฯ เขาระบุว่าแทบทุกประเทศที่เขามีส่วนร่วมในการสอบสวน เร่งส่งหลักฐานทวงคืน ยกเว้นไทย
ผมมีส่วนในการสอบสวนคดีจำนวนหนึ่ง ซึ่งวัตถุโบราณของไทยถูกยึดมาจากพิพิธภัณฑ์ในสหรัฐฯ และถูกส่งคืนให้ไทย ในหลายคดีรัฐบาลไทยไม่ได้มีบทบาทในการสอบสวน หรือเริ่มการสอบสวน
ขณะที่นายประทีป เพ็งตะโก อธิบดีกรมศิลปากร ยอมรับว่า การได้โบราณวัตุคืนก่อนหน้านั้น เพราะสหรัฐฯ ปราบปรามการขบวนการฟอกเงิน แต่การทวงคืนครั้งนี้คืบหน้าไปมากเช่นกัน ตั้งแต่รัฐบาลตั้งคณะกรรมการติดตามโบราณวัตถุ ขณะนี้มีโบราณวัตถุอยู่ในรายการทวงคืน 3 ล็อต และที่ล่าช้าเพราะเป็นการทวงคืนแบบ "รัฐ ต่อ รัฐ" มีขั้นตอนค่อนข้างมาก
การขึ้นศาลเพื่อพิสูจน์ เป็นกระบวนการตามกฎหมายของแต่ละประเทศ ส่วนสหรัฐฯ ก็ต้องทำตามขั้นตอนและคงต้องใช้เวลา แต่มีแนวโน้มที่ดี ประชาชนก็เฝ้ารอวันนั้น ขอให้อดใจรอ
ปัจจุบันนี้ กรุประโคนชัยจากเขาปลายบัด 2 บ้านยายแย้ม ไม่เหลือให้เห็นในพิพิธภัณฑ์เหลือเพียงพระพุทธรูปพระนาคปรก ที่ถูกจัดเก็บไว้ในคลังพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร และเป็นพระพุทธรูปเพียงองค์เดียวที่ไม่ได้ถูกขายให้นักค้าโบราณวัตถุเพื่อส่งออกไปยังยุโรปและสหรัฐฯ เพราะรถที่มาขนย้ายเกิดอุบัติเหตุก่อน จึงโบราณวัตถุชิ้นสุดท้ายที่ยังอยู่ในความทรงจำของชาวบ้าน