“อวกาศ” เป็นสิ่งที่หลายคนใฝ่ฝันที่จะขึ้นไปสัมผัสประสบการณ์นอกโลกบนสภาพ “ไร้แรงโน้มถ่วง” สักครั้งในชีวิต แต่การที่มนุษย์ขึ้นไปอยู่บนอวกาศเป็นเวลานาน ผลกระทบทางร่างกายจึงเป็นเรื่องน่าสนใจ เนื่องจากร่างกายมนุษย์ไม่ได้ถูกออกแบบมาให้อยู่อวกาศซึ่งมีสภาพไร้แรงโน้มถ่วง หรือการสัมผัสรังสี ดังนั้น การเดินทางออกไปนอกโลก ย่อมก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางสรีรวิทยาหลายอย่างที่ส่งผลต่อสุขภาพของนักบินอวกาศ

อย่างกรณีของ 2 นักบินอวกาศ “สุนี วิลเลียมส์" (Suni Williams) วัย 59 ปี และ “บุตช์ วิลมอร์" (Butch Wilmore) วัย 62 ปี ที่ขึ้นไปทำภารกิจบนสถานีอวกาศนานาชาติ หรือ ISS จากกำหนดการเดิมที่ควรจะใช้เวลาแค่ 8 วัน กลับกลายเป็นต้องอยู่บนนั้นถึง 9 เดือน หลังจากการเดินทางขาไปประสบปัญหาเกี่ยวกับระบบขับเคลื่อนของยาน Boeing Starliner จนทำให้อาจจะไม่ปลอดภัย หากทั้งคู่เดินทางกลับมากับยานลำนี้

จึงกลายเป็นความจำเป็นของ “สุนี” และ “บุตช์” ที่ต้องอยู่ทำภารกิจต่อบนสถานีอวกาศ ISS ถึง 286 วัน กระทั่งได้กลับสู่โลกอย่างปลอดภัยในวันที่ 18 มี.ค.

“สุนี วิลเลียมส์" (Suni Williams) และ “บุตช์ วิลมอร์" (Butch Wilmore)

ความท้าทายของร่างกายมนุษย์ที่ต้องเจอเมื่ออยู่ในอวกาศเป็นระยะเวลานาน จึงเป็นสิ่งที่น่าศึกษาถึงผลกระทบที่จะเกิดขึ้น

Thai PBS Sci & Tech ได้พูดคุยกับ “รศ.ดร.นพ.วรสิทธิ์ ศิริพรพาณิชย์” ศูนย์วิจัยประสาทวิทยาศาสตร์ สถาบันชีววิทยาศาสตร์โมเลกุล ม.มหิดล เกี่ยวกับสัญญาณอันตรายของร่างกายที่อาจเกิดขึ้นได้เมื่อต้องอาศัยบนอวกาศเป็นระยะเวลานาน โดยจะมีผลกระทบหลัก ๆ 5 เรื่อง

1. กล้ามเนื้อ
โดยปกติแล้วร่างกายมนุษย์จะต้องมีการเคลื่อนไหวเพื่อรักษามวลกล้ามเนื้อให้มีการเจริญเติบโต ซึ่งผู้ป่วยหลายคนที่มีปัญหาเกี่ยวกับเส้นประสาทจะพบว่ามี “กล้ามเนื้อฝ่อ” ทั้งที่ปัญหาต้นเหตุไม่ได้เกิดจากกล้ามเนื้อ แต่เป็นผลมาจากการที่ผู้ป่วยเคลื่อนไหวน้อยลง

เพราะฉะนั้นในอวกาศที่ไม่มีแรงโน้มถ่วง จะส่งผลให้กล้ามเนื้อเกิดการฝ่อได้ค่อนข้างเยอะ นอกจากนี้ ปริมาณกล้ามเนื้อที่ค่อย ๆ ลดลงไป ในระยะยาวจะส่งผลเกี่ยวข้องกับกระบวนการเผาผลาญพลังงานของร่างกายด้วย เพราะกล้ามเนื้อนอกจะช่วยในการเคลื่อนไหวแล้ว ยังเป็นแหล่งจัดการพลังงานของร่างกายมนุษย์

2. กระดูก
กระดูกไม่ได้เหมือนโครงสร้างที่สร้างมาแล้วอยู่นิ่ง แต่ต้องมีการดึงเข้าดึงออกของแคลเซียมตามสภาวะต่าง ๆ ดังนั้นเมื่อมนุษย์ไม่ได้มีการเคลื่อนไหวเพื่อต้านแรงโน้มถ่วงของโลก เมื่อกล้ามเนื้อเริ่มฝ่อ กระดูกก็จะได้รับผลกระทบตามมา ซึ่งบ่อยครั้งผู้ที่อยู่ในอวกาศเป็นเวลานาน จะมีปัญหาเรื่องความแข็งแรงของกระดูกที่ลดลง

3. ระบบไหลเวียนเลือด
โดยเฉพาะโครงสร้างของร่างกายที่อยู่เหนือหัวใจขึ้นไป ยกตัวอย่างบริเวณดวงตาเป็นโครงสร้างที่ค่อนข้างเล็ก ปกติเลือดจากบริเวณนั้นมีแนวโน้มที่จะไหลเวียนลงมาส่วนล่างได้ง่าย ในขณะเดียวกันเลือดจากส่วนล่างของร่างกาย เช่น ขา หรือเท้า จะค่อย ๆ ไหลเวียนกลับขึ้นมาสู่หัวใจ

ดังนั้น กรณีที่ไม่มีแรงดึงดูด เลือดจากร่างกายส่วนล่างก็จะมีโอกาสไหลเวียนกลับขึ้นมาสู่หัวใจได้มากขึ้น เป็นสิ่งที่น่าสนใจว่าในกลุ่มคนที่มีปัญหาเรื่องเกี่ยวกับหัวใจ จะทำให้เกิดผลกระทบในเรื่องการทำงานของหัวใจด้วยหรือไม่

นอกจากนี้ บริเวณดวงตาก็อาจจะมีปัญหาได้เช่นกัน เนื่องจากเลือดต้องไหลเวียนกลับมาจากดวงตา แต่พื้นที่บริเวณลูกตาเป็นพื้นที่ที่ค่อนข้างแคบมาก ๆ เพราะฉะนั้นหากการไหลเวียนผิดปกติ อาจทำให้มีปัญหาในด้านการมองเห็น การบวมของเนื้อเยื่อบริเวณนั้นได้

4. ยีน (Gene)
รังสีจากอวกาศจะเป็นอีกจุดหนึ่งที่อาจจะมีความเสี่ยง เมื่อมนุษย์อยู่บนโลก สนามแม่เหล็กโลกจะช่วยปกป้องเรื่องรังสีจากอวกาศไว้ค่อนข้างเยอะ ซึ่งการที่ไปอยู่ในอวกาศเป็นเวลานาน ๆ นักบินอวกาศมีความเสี่ยงที่จะสัมผัสกับรังสีหรือแสงอาทิตย์โดยตรง และทำให้เกิดโรคเกี่ยวกับความผิดปกติของดีเอ็นเอหรือการกลายพันธุ์เป็นมะเร็ง ซึ่งกระบวนการเหล่านี้ไม่ได้เห็นชัดและเกิดเร็วเหมือนส่วนของกล้ามเนื้อ และในระยะยาวที่กังวลคืออาจจะส่งผลต่อยีนของมนุษย์ หรือไปกระตุ้นการกลายพันธุ์บางอย่างต่อการเกิดมะเร็งขึ้นได้

5. ผลกระทบทางจิตใจ
เรื่องของจิตใจ ระบบประสาท ซึ่งข้อมูลอาจจะยังไม่ได้ชัดมากคงยังไม่ใช่เป็นลักษณะของการเปลี่ยนแปลงหลัก เพราะการเปลี่ยนแปลงหลัก ๆ จะเป็นที่กล้ามเนื้อ กระดูก และระบบไหลเวียนเลือด

อยู่ในอวกาศนาน ทำให้ “แก่เร็ว”

รศ.ดร.นพ.วรสิทธิ์ อธิบายว่า มีโอกาสเป็นไปได้ที่จะทำให้แก่กว่าความเป็นจริง แต่ “ความแก่” ในที่นี้ “ไม่ใช่แก่ถาวร” หากนักบินอวกาศยังเป็นคนหนุ่มสาว เมื่อกลับมาบนพื้นโลกกระบวนการในร่างกายทุกอย่างจะฟื้นกลับมา มีโอกาสที่กล้ามเนื้อ กระดูกกลับมาเหมือนเดิมได้ แต่คนสูงอายุก็ยากที่จะตอบว่าจะกลับมาเหมือนเดิมได้หรือไม่

“เคยได้ยินว่านักบินอวกาศหลายคนมีโครงสร้างของเทโลเมียร์ (Telomere) ที่มันยาวขึ้น ซึ่งจะเกี่ยวข้องกับอายุยืน แต่เป็นเรื่องที่ตอบยากเหมือนกัน เพียงแต่นักบินอวกาศวัยหนุ่มสาว ร่างกายแข็งแรงโอกาสฟื้นตัวน่าจะดีกว่า คิดว่าไม่ได้เป็นลักษณะการแก่ถาวร”

ภาพล่าสุดของสุนีหลังกลับถึงพื้นโลก Cr.NASA

การออกกำลังกายบนสถานีอวกาศช่วยฟื้นฟูกล้ามเนื้อ

รศ.ดร.นพ.วรสิทธิ์ กล่าวว่า การออกกำลังกายเป็นสิ่งที่นักบินอวกาศจำเป็นต้องทำอยู่แล้ว เพื่อไม่ให้กล้ามเนื้อเสื่อม แต่ว่าเท่าที่เคยได้ยินมาการออกกำลังกายแบบนั้นก็ยังไม่เพียงพอ เพราะมนุษย์ไม่ได้ถูกกำหนดมาให้อยู่ในสภาพไร้แรงโน้มถ่วงนาน ๆ หรืออยู่ในสภาวะของการทำให้กล้ามเนื้อลดลงมาก ๆ อย่างการ “จำศีล” เป็นต้น

ส่วนจะมียาบางอย่างที่จะช่วยรักษาสภาพกล้ามเนื้อของกระดูกได้หรือไม่นั้น จากความเข้าใจปัจจุบันยังทำไม่ได้ เพราะสุดท้ายจะกลับมาเรื่องที่กล้ามเนื้อที่มีการใช้งาน มีการขยับอวัยวะต่าง ๆ ที่มีความเฉพาะ และเป็นกลไกทางธรรมชาติ ถามว่าถ้าฉีดกระตุ้นก็ไม่แน่ใจว่าจะกลายเป็นทำให้เนื้อเยื่อผิดปกติหรือไม่

สุนีกำลังออกกำลังกายขณะอยู่บนสถานีอวกาศ ISS Cr.NASA

ข้อกังวลกับการ “ทัวร์อวกาศ”

ปัจจุบันมีหลายบริษัทที่เปิดให้เหล่าเศรษฐีสามารถซื้อตั๋วไปท่องเที่ยวบนอวกาศได้ ซึ่งต้องมีการประเมินร่างกาย ตรวจสุขภาพให้แข็งแรงและผ่านเกณฑ์ รศ.ดร.นพ.วรสิทธิ์ มองว่าไม่น่าจะเป็นปัญหาเพราะเป็นการไปเที่ยวในช่วงระยะเวลาสั้น ๆ ซึ่งร่างกายมนุษย์มีความสามารถในการซ่อมแซมตัวเองได้ในระดับหนึ่ง แต่การอยู่ในระยะยาวจะเป็นอีกกรณีหนึ่ง เพราะมนุษย์ไม่ได้ถูกสร้างให้มาอยู่ในสภาพแบบไร้น้ำหนัก ไม่มีบรรยากาศหรือสนามแม่เหล็กโลกปกป้องไว้ ซึ่งอยู่ในระยะยาวมีผลแน่นอน

อัปเดตข้อมูลแวดวงวิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี รู้ทันโลกไอที และโซเชียลฯ ในรูปแบบ Audio จาก AI เสียงผู้ประกาศของไทยพีบีเอส ได้ที่ Thai PBS

“รอบรู้ ดูกระแส ก้าวทันโลก” ไปกับ Thai PBS Sci & Tech

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

ชีวิตไร้แรงโน้มถ่วง ร่างกายมนุษย์จะเป็นอย่างไร หากอยู่ใน “อวกาศ“ เป็นเวลานาน ?