ทุกวันนี้ เมื่อพูดถึงเวียดนาม เราอาจนึกถึงเศรษฐกิจที่เติบโตขึ้นทุกปีเมื่อเทียบกับไทย แต่อีกด้านหนึ่ง มีธุรกิจท้องถิ่นและต่างชาติจำนวนไม่น้อยที่ประสบความลำบาก จนบ้างต้องยอม “ยกธงขาว” ในรอบทศวรรษที่ผ่านมา

ปีที่แล้ว เวียดนามได้รับผลกระทบอย่างหนักจากพายุไต้ฝุ่นยางิ - ซึ่งถือเป็นพายุที่รุนแรงที่สุดของเอเชียในปี พ.ศ. 2567 – โดยเฉพาะทางตอนเหนือของประเทศ แต่เศรษฐกิจนั้นกลับเติบโตขึ้นร้อยละ 7.09 ทำให้ผลิตภัณฑ์มวลรวมในประเทศ (GDP) ของเวียดนามมีมูลค่า 476,300 ล้านดอลลาร์สหรัฐ อีกทั้งการลงทุนจากต่างชาติก็เพิ่มขึ้นร้อยละ 9.4 คิดเป็นมูลค่า 25,350 ล้านดอลลาร์สหรัฐ ปัจจัยสำคัญส่วนหนึ่งที่ทำให้ตัวเลขทางเศรษฐกิจของเวียดนามดีขึ้นมาจากกระแสการบริโภคทั่วโลกที่ฟื้นตัว

อย่างไรก็ตาม ไม่ใช่ว่าธุรกิจทุกภาคส่วนในเวียดนามจะสดใสไปเสียหมด สถาบันอิสระด้านเศรษฐศาสตร์ Oxford Economics ได้กล่าวว่า แม้เวียดนามจะมีแนวโน้มผลิตภัณฑ์มวลรวมในประเทศเติบโตขึ้นร้อยละ 6.5 ในปี พ.ศ. 2568 แต่ภาคธนาคารและภาคอสังหาริมทรัพย์ยังคงต้องเผชิญกับอุปสรรคต่าง ๆ อีกทั้งสินเชื่อจะเติบโตต่ำกว่าแนวโน้มคาดการณ์ ยิ่งไปกว่านั้น ร้อยละ 90 ของธุรกิจสตาร์ตอัพท้องถิ่นมักล้มเหลว ขณะที่ธุรกิจต่างชาติบางรายก็ยังเจาะตลาดเวียดนามไม่ได้แม้จะดำเนินงานมาหลายปี

แล้วปัจจัยใดบ้างที่พอจะอธิบายเบื้องหลังปรากฏการณ์ทางเศรษฐกิจต่าง ๆ ในเวียดนามได้ ?

พนักงานธนาคาร VPBank สาขาหนึ่งในฮานอยกำลังขนเงินสด (ภาพจาก Nhac Nguyen/AFP)

ระบบพรรคเดียวกับการตัดสินใจแบบ “เบ็ดเสร็จ” ต่อชะตาเศรษฐกิจเวียดนาม

พรรคคอมมิวนิสต์เวียดนาม (Communist Party of Vietnam: CPV) เป็นพรรคเดียวที่ปกครองเวียดนาม มีหน้าที่วางนโยบายและตัดสินใจด้านบริหารประเทศเบ็ดเสร็จ เว็บไซต์รัฐบาลอังกฤษมองว่า เวียดนามเป็น “ประเทศหนึ่งในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ที่มีเสถียรภาพทางการเมืองมาก (more politically stable countries in Southeast Asia)” การเติบโตทางเศรษฐกิจนั้นถือเป็นนโยบายหลักข้อหนึ่งที่พรรคฯ ให้ความสำคัญอย่างมาก และเคยตั้งเป้าไว้ว่าจะเป็นประเทศรายได้ปานกลางค่อนสูงในปี พ.ศ. 2573 นี่จึงเป็นเหตุผลที่เวียดนามมีระบบเศรษฐกิจแบบ “เสรี” ถึงแม้การปกครองจะยังเป็นสาธารณรัฐสังคมนิยมพรรคเดียว

นายกฯ ฝั่ม มิญ จิ๊ญ กำลังพูดคุยกับนักวิชาการ King's College ในงาน World Economic Forum เมื่อเดือน ม.ค. ที่ผ่านมา (ภาพจาก Fabrice Coffrini/AFP)

ความเป็นคอมมิวนิสต์ไม่ใช่ปัญหาอีกต่อไปสำหรับประเทศโลกเสรี/ประชาธิปไตยที่อยากจะเข้ามาลงทุนแลกเปลี่ยนกับเวียดนาม “อย่าลืมนะครับว่า เศรษฐกิจ [กับระบอบการปกครองในเวียดนาม] มันแยกกัน ระบบเศรษฐกิจเขาเสรีและเปิดกว้างมาก การลงทุนจากต่างประเทศ [โดยตรง] หรือ FDI [foreign direct investment] ที่เข้าไปในเวียดนามจึงเยอะมาก” วัชราทิตย์ เกษศรี ให้ความเห็นไว้ในรายการเศรษฐกิจติดบ้าน

วัชราทิตย์ยังเห็นว่า การเปิดกว้างทางเศรษฐกิจทำให้ประเทศต่าง ๆ โดยเฉพาะประเทศประชาธิปไตยค่อย ๆ หลั่งไหลเข้ามาลงทุนในเวียดนามมากขึ้น อันที่จริงนั้น เวียดนามได้ปฏิรูปกฎหมายการลงทุนครั้งใหญ่ในปี พ.ศ. 2548 ก่อนที่จะเข้าเป็นสมาชิกองค์การการค้าโลก (World Trade Organization: WTO) สองปีให้หลัง การแก้กฎหมายครั้งนี้ได้สร้างกฎหมายฉบับแรกที่รวมกฎเกณฑ์เกี่ยวกับการลงทุนทั้งจากต่างชาติและในประเทศไว้ด้วยกัน อีกทั้งยังรับประกันความเท่าเทียมแก่เหล่านักลงทุนและสร้างบรรยากาศการลงทุนที่เป็นมิตร

ภาพของโรงงานของ Samsung ในจังหวัดบั๊กนิญ เมื่อปี 2024 Samsung ประกาศว่าจะลงทุนอีกนับพันล้านดอลลาร์สหรัฐเพื่อการผลิตจอ OLED ในเวียดนาม (ภาพจาก Nhac Nguyen/AFP)

สงครามการค้าระหว่างจีนและสหรัฐฯ ก็เป็นปัจจัยเอื้ออีกแรงที่ทำให้เวียดนามเป็นที่สนใจของตลาดโลกในหลายปีให้หลัง แม้แต่จีนซึ่งเป็นฐานการผลิตใหญ่แห่งหนึ่งของโลกนั้นยังเข้ามาลงทุนด้านอุตสาหกรรมในเวียดนาม “แน่นอนว่า พอจีนเจอกำแพงด้านสงครามการค้า เขาก็ย้ายฐานการผลิตเผื่อให้เวียดนามผลิตสินค้าแบรนด์จีนและส่งออกในนามของเวียดนาม จีนก็จะไม่โดนกำแพงภาษีตรงนี้” วัชราทิตย์กล่าว แต่เมื่อธุรกิจค้าขายทางอินเทอร์เน็ต (e-commerce) ของจีนจะไปบุกในตลาดเวียดนามนั้น ก็ถูกสกัดกั้นจากรัฐบาลเวียดนามที่มีอำนาจควบคุมการค้าอย่างเบ็ดเสร็จ

เมื่อเดือนธันวาคมปีที่แล้ว ทางการเวียดนามสั่งระงับไม่ให้ Temu และ Shein แพลตฟอร์มอีคอมเมิร์ชของจีนเปิดบริการต่อ หลังจากที่บริษัทแม่ของแพลตฟอร์มทั้งสองพลาดเส้นตายวันลงทะเบียนธุรกิจให้ถูกต้องตามกฎหมาย นอกจากนี้ รัฐบาลเวียดนามยังเกรงว่า สินค้าราคาถูกจากต่างประเทศจะทะลักเข้ามามากเกินไปจนล้นตลาด จึงออกกฎหมายเก็บภาษีมูลค่าเพิ่ม (VAT) กับบริษัทอีคอมเมิร์ชต่างชาติที่เข้ามาดำเนินงานในประเทศ รวมถึงได้พูดคุยเกี่ยวกับการยกเลิกมาตรการยกเว้นภาษีต่อสินค้านำเข้าที่มีราคาต่ำกว่า 40 ดอลลาร์สหรัฐ หรือราว 1,300 บาท

แพลตฟอร์ม Temu และ Shein ที่ถูกจีนระงับ (ภาพจาก Manan Vatsyayana/AFP)

“ธุรกิจอาหาร” ปราการที่ “ฟาสต์ฟูด” เจาะไม่เข้าในเวียดนาม (?)

ขณะที่ธุรกิจต่าง ๆ จากนานาประเทศกำลังหลั่งไหลเข้าไปในเวียดนาม ธุรกิจอาหารและเครื่องดื่ม (F&B: food and beverage) ดูจะเป็นวงการหนึ่งที่ประสบความสำเร็จได้ยากโดยเฉพาะ “ฟาสต์ฟูด (fast food)” สไตล์ตะวันตก เคยมีการประเมินในปี พ.ศ. 2561 ว่า ร้านฟาสต์ฟูดทั้งหมดในเวียดนามมีส่วนแบ่งทางการตลาดประมาณร้อยละ 1 เท่านั้นในธุรกิจอาหารและเครื่องดื่ม แม้จีดีพีของเวียดนามจะมาจากธุรกิจอาหารและเครื่องดื่มถึงร้อยละ 15

ราคา ความรวดเร็ว และความเคยชินคือปัจจัยหลักที่ทำให้ฟาสต์ฟูดไม่ได้รับความนิยมเมื่อเทียบกับอาหารริมทางของเวียดนาม ตัวอย่างเช่น ขณะที่ข้าวกับไก่ย่างหนึ่งจานในร้านฟาสต์ฟูดเจ้าหนึ่งมีราคาราว 62 บาท เฝอชามหนึ่งที่ขายข้างทางอาจถูกกว่าครึ่งหนึ่ง ทั้งยังสะดวกและอาจเร็วกว่าการต่อคิวในร้านฟาสต์ฟูดด้วย อีกทั้งอาหารอย่างบั๋นหมี่ก็คล้ายคลึงกับแซนด์วิชอยู่แล้ว และทำจากขนมปังบาแกตต์อันเป็นผลจากอิทธิพลฝรั่งเศสในช่วงอาณานิคม

“ที่ฟาสต์ฟูดในสหรัฐฯ ได้รับความนิยมเป็นเพราะว่าคุณสามารถรับอาหารได้เลยทันที อาหารเวียดนามก็เป็นอย่างนั้น หากคุณไปตามร้านรวงบนท้องถนน ก็จะได้เฝอสักชามหรือบั๋นหมี่สักชิ้นหนึ่งซึ่งอาจใช้เวลาเร็วว่า McDonald’s เสียด้วยซ้ำ” เฮา ทราน (Hao Tran) ผู้ร่วมก่อตั้งเว็บไซต์ Vietcetera ให้ความเห็นกับ CNBC ฟาสต์ฟูดต่างชาติบางเจ้าพลาดเป้าในการขยายสาขาเนื่องจากประเมินศักยภาพของผู้ขายอาหารในท้องถิ่นต่ำไป McDonald’s และ Burger King เคยตั้งเป้าไว้ว่าจะขยายสาขาในเวียดนามไว้ 100 และ 60 แห่งตามลำดับ แต่ปัจจุบัน พบว่ามีร้าน McDonald’s เปิดบริการ 37 แห่ง และ Burger King เพียง 11 แห่งเท่านั้น

ภาพพิธีเปิดร้าน McDonald's สาขาแรกในฮานอยเมื่อปี 2017 (ภาพจาก Hoang Dinh Nam/AFP)

ส่วนแฟรนไชส์ฟาสต์ฟูดต่างประเทศที่พอจะตีตลาดในเวียดนามได้อย่าง KFC นั้นใช้เวลา 7 ปีในการขยายสาขาจนแตะหลัก 10 หลังจากที่เปิดร้านแห่งแรกในปี พ.ศ. 1997 และทดลองออกอาหารแนวใหม่ที่เข้ากับวัฒนธรรมการกินดั้งเดิม เช่น ข้าวไก่ทอด และเบอร์เกอร์กุ้ง จนสามารถขยายสาขาในเวียดนามได้ 135 แห่งโดยประมาณ และ Lotteria ฟาสต์ฟูดสไตล์ตะวันตกจากเกาหลีใต้ ก็เป็นอีกเจ้าหนึ่งที่ได้รับความนิยมในเวียดนาม โดยมีสาขาทั้งสิ้น 210 แห่งใน 30 จังหวัดและเมืองใหญ่ แต่ก็ยังเทียบไม่ได้กับจำนวนผู้ประกอบการร้านอาหารข้างทางของคนท้องถิ่นที่มีมากกว่า 430,000 ราย

ไม่ใช่แค่เพียงแบรนด์ต่างชาติเท่านั้นที่ประสบปัญหา แบรนด์ฟาสต์ฟูดท้องถิ่นหลายรายก็ต้องปิดตัวเนื่องจากการดำเนินงานผิดพลาด ในปี พ.ศ. 2562 ร้าน Mon Hue กว่า 80 แห่งทั้งเวียดนามได้ปิดตัวกะทันหันโดยที่เจ้าของที่ดิน และคู่ค้าให้ไม่ได้รับค่าตอบแทน สาเหตุมาจากการขยายสาขาที่เร็วเกินไปจนทำให้บริษัทขาดทุนนับร้อยล้านบาท อีกกรณีหนึ่งคือธุรกิจสตาร์ตอัพร้านกาแฟ The KAfe ที่ระดมทุนจากอังกฤษและฮ่องกงได้กว่า 5.5 ล้านดอลลาร์สหรัฐ และมีร้านในเมืองสำคัญ ๆ 26 แห่ง แต่เมนูที่พิเศษไม่มากพอก็ทำให้ผู้บริโภคไม่สนใจ จนร้านในเครือ The KAfe ทั้งหมดต้องปิดตัวลงในปี พ.ศ. 2560

“สตาร์ตอัพ” ยังโตลำบากในเวียดนาม

ร้านกาแฟ The KAfe เป็นเพียงตัวอย่างหนึ่งของสตาร์ตอัพเวียดนามที่ไม่ประสบความสำเร็จ อันที่จริงแล้ว ทุกปี จะมีโครงการสตาร์ตอัพ (start-up) เกิดใหม่ในเวียดนามประมาณ 1,000 โครงการ แต่กว่าร้อยละ 90 นั้นประสบความล้มเหลว และร้อยละ 92 นั้นต้องล้มเลิกไปใน 3 ปีแรกของการดำเนินงาน อีกทั้งยังมีการกล่าวว่า เวียดนามเป็นประเทศหนึ่งที่มีประสิทธิภาพการประยุกต์ใช้แผนธุรกิจได้ต่ำที่สุดประเทศหนึ่ง ทำให้เกิดความกังวลต่ออนาคตวงการสตาร์ตอัพในเวียดนาม แม้สถานการณ์เศรษฐกิจในภาพใหญ่จะเป็นบวกก็ตาม

ภาพร้าน The KAfe สาขาหนึ่งในอดีต (ภาพจาก Instagram: @thekafevn และ @khanhtete)

การขาดเงินทุน องค์ความรู้ทางธุรกิจ และทรัพยากรมนุษย์นั้น ถือเป็นสาเหตุหลักที่ทำให้ธุรกิจสตาร์ตอัพเวียดนามยังต้องดิ้นรน “ธุรกิจเวียดนามกำลังเผชิญกับพายุลูกใหญ่ แม้เศรษฐกิจโลกจะส่งสัญญาณฟื้นตัว แต่ยังต้องเผชิญกับความท้าทายต่าง ๆ” ดร.วู เทียน ล็อก (Dr. Vu Tien Loc) สมาชิกกรรมาธิการเศรษฐกิจ สภาแห่งชาติเวียดนาม ได้ให้ความเห็นกับ The Investor อีกทั้งธุรกิจสตาร์ตอัพบางอย่าง เช่น ภาคการผลิต ต้องพึ่งพาทุนส่วนตัวมากกว่าทุนกู้ยืม แต่ต้องผลิตสินค้าออกมารอขาย ทำให้ธุรกิจเติบโตได้ช้าและไม่มั่นคง “[สตาร์ตอัพ] หลายเจ้าขาดคำสั่งซื้อและเงินทุน และมีสินค้าคงค้างเพิ่มขึ้นและสภาพคล่องทางการเงินต่ำ”

บทความชิ้นหนึ่งจากวารสาร Journal of Positive School Psychology ได้เสนอข้อสรุปหนึ่งไว้ว่า ธุรกิจสตาร์ตอัพที่ได้สำรวจขาดวิสัยทัศน์ พันธกิจ และเป้าหมายที่ชัดเจนในการดำเนินงาน และผู้จัดการโครงการสตาร์ตอัพต่าง ๆ ก็ไม่มีแผนการจัดการอันเหมาะสมด้วย นอกจากนี้ สตาร์ตอัพหลายรายก็ขาดคนที่มีทักษะเหมาะสมกับงาน และไม่สามารถคัดเลือกคนที่ “เชื่อมั่น” ในตัวธุรกิจใหม่มากพอ ทำให้เจ้าของธุรกิจหลายรายต้องทำทุกอย่างเองในช่วงตั้งไข่ของสตาร์ตอัพ

เหงียน ฮวย ซวน ลัน (Nguyen Hoai Xuan Lan) ผู้ร่วมก่อตั้งแบรนด์เสื้อผ้า CoolMate ในเวียดนาม ได้เล่าถึงความล้มเหลวในการพัฒนาธุรกิจสตาร์ตอัพก่อนหน้าของเธอที่เน้นขายกระเป๋าเป้และกระเป๋าสะพายคาดลำตัว “ตอนนั้นเป็นช่วงเวลาที่น่าตื่นเต้นสำหรับฉันเลยค่ะ แต่หลังจากนั้น ฉันก็เริ่มสังเกตเห็นว่าธุรกิจไม่ได้ดำเนินไปตามที่ได้วางแผนไว้ ยิ่งขายกระเป๋าได้มากเท่าไหร่ เรากลับขาดทุนมากขึ้นเท่านั้น เพราะต้นทุนต่อกระเป๋าใบหนึ่งนั้นสูงเกินไป” และเธอก็กล่าวกับ Vietcetera ต่อว่า การขาดความรู้และประสบการณ์ในการพัฒนาเว็บไซต์เพื่อขายสินค้า ก็เป็นอุปสรรคหนึ่งที่ทำให้ธุรกิจของเธอไม่โตอย่างที่ควร

เหงียน ฮวย ซวน ลัน ผู้ร่วมก่อตั้งแบรนด์ CoolMate (ภาพจาก LinkedIn: Xuan Lan Nguyen Hoai)

อย่างไรก็ตาม สตาร์ตอัพต่าง ๆ ยังพอมีลู่ทางในการทำให้ธุรกิจมั่นคงและเติบโตได้ หากรู้จักที่จะเรียนรู้ข้อผิดพลาดทั้งจากของตนเองและของคนอื่นอย่างที่เหงียนได้ทำ “แม้ธุรกิจของเราจะไม่สร้างกำไร แต่เราก็ชี้จุดที่เราน่าจะต่อยอดได้ ณ ตอนนั้น แล้วเราก็ประยุกต์ใช้บทเรียนที่ได้รับกับธุรกิจใหม่ในอนาคต” เธอกล่าว และความผิดพลาดจากธุรกิจกระเป๋า ก็ทำให้เหงียนผลักดัน CoolMate สตาร์ตอัพตัวใหม่ในปี พ.ศ. 2562 จนกลายเป็นแบรนด์แฟชั่นพร้อมใส่ที่นิยมในหมู่วัยรุ่นเวียดนาม กรณีของเหงียนสอดคล้องกับคำพูดของดร.วู ที่ว่า “ความท้าทายนั้นก็เป็นโอกาสครั้งใหญ่” ได้สำหรับธุรกิจต่าง ๆ ที่พร้อมจะเรียนรู้และปรับตัว

สิ่งที่เราอาจพอจะเรียนรู้ได้จากเวียดนามคือ การเมืองมีส่วนสำคัญอย่างยิ่งในการกำหนดนโยบายต่าง ๆ ทางเศรษฐกิจ แม้จะชักชวนให้ต่างชาติเข้ามาลงทุน แต่ทางการเวียดนามก็พร้อมแทรกแซงธุรกิจต่างประเทศทุกเมื่อ หากธุรกิจนั้นเสี่ยงที่จะสร้างผลกระทบด้านลบต่อเศรษฐกิจท้องถิ่น ขณะเดียวกัน ธุรกิจต่างชาติและสตาร์ตอัพท้องถิ่นบางรายต้องลองผิดลองถูกเป็นเวลานานนับปีก่อนที่ธุรกิจของตนนั้นจะมีที่ยืน ท้ายที่สุด ถึงแม้เศรษฐกิจและตลาดเวียดนามจะเติบโตเพิ่มขึ้นทุกปี แต่กรณีศึกษาบางชิ้นที่ได้ยกตัวอย่างในบทความชิ้นนี้ได้แสดงให้เห็นแล้วว่า ไม่ใช่ทุกคนที่จะมีโอกาสทางธุรกิจอันสดใสในเวียดนาม

ติดตามเนื้อหาที่เกี่ยวข้องกับ “เวียดนาม” จากเครือ Thai PBS

อ้างอิง

Comparative analysis of market development strategies of foreign Fast Food brands in Vietnam, International Journal of Multidisciplinary Research and Growth Evaluation, 4(5)
Inside Retail, Giant Vietnam restaurant chain Mon Hue shuts down
The Investor, Vietnam business community weakening: economist
Reuters, Temu, Shein suspend Vietnam operations amid crackdown on e-commerce platforms
Reuters, Vietnam parliament moves to curb tax breaks favouring e-commerce giants
Reuters, Vietnam's 2024 GDP growth accelerates to 7.09%, driven by strong exports
UK Government, Overseas business risk: Vietnam
US International Trade Administration, Vietnam Markert Challenges
Saigon News, 90 percent of Vietnamese startups fail: Deputy Director
Vietcetera, Failing Forward: Vietnam Startup Founders On Missteps And Lessons Learned
Vietnam Net, The F&B chains that failed in Vietnam
VnEconomy, KFC, Highlands and Trung Nguyen the top F&B brands in Vietnam

ภาพมุมสูงของเมืองหะล็องเมื่อปลายปี 2023 (ภาพจาก Nhac Nguyen/AFP)

ติดตามบทความและเรื่องราวทันทุกกระแสที่ Thai PBS NOW

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

เวียดนาม ตลาดเศรษฐกิจที่ "ไม่ได้" มีโอกาสให้ทุกคน