ตั้งแต่วันที่ 7 ม.ค. ที่ผ่านมา รัฐแคลิฟอร์เนียต้องประสบกับ “ไฟป่า” เป็นครั้งแรกในปี 2025 แม้จะเกิดขึ้นทุกปี แต่ไฟป่าครั้งนี้กลับรุนแรงมากเสียจนทั้งโลกหันมาสนใจว่า ทำไมไฟป่าจึงกลายเป็นปัญหาที่ยากจะรับมือแม้แต่ในประเทศมหาอำนาจอย่างสหรัฐฯ

ในไทยเอง ไฟป่าในช่วง 10 ปีที่ผ่านมา (พ.ศ. 2557-2567) ได้เผาทำลายพื้นที่ป่าไม้ไปกว่า 1,008,946 ไร่ หรือ 1,614 ตารางกิโลเมตร คิดเป็นขนาดพื้นที่ใกล้เคียงกับกรุงเทพมหานครทั้งหมด ล่าสุด หลังจากพ้นเทศกาลปีใหม่ได้ไม่นาน ก็เกิดเหตุไฟป่าในพื้นที่เขตป่าสงวน จังหวัดนครราชสีมา จนป่าไม้เสียหายกว่า 1,700 ไร่ และเสี่ยงไฟป่าปะทุซ้ำใกล้เขตชุมชน เจ้าหน้าที่สันนิษฐานว่าสาเหตุมาจากการเผาหาของป่าและการต้อนสัตว์ ซึ่งเป็นปัจจัยหนึ่งของการเกิดไฟป่าในไทย

จริงอยู่ที่ว่าเทคโนโลยีและนวัตกรรมต่าง ๆ ในปัจจุบันน่าจะช่วยแก้ปัญหาไฟป่าได้อย่างมีประสิทธิภาพและรวดเร็ว แต่อุปสรรคที่แท้จริงในการป้องกันไฟป่าตั้งแต่แรก คือการออกแบบและดำเนินนโยบายเกี่ยวกับป่าของภาครัฐในนานาประเทศ สิ่งนี้จึงพอสะท้อนให้เห็นว่า นับวันโลกจะประสบความล้มเหลวมากกว่าความสำเร็จในการรับมือไฟป่า

เมื่อ “ไฟเลว” มาแทนที่ “ไฟดี” ในพื้นที่ป่า

ที่จริงแล้ว “การเกิดไฟตามธรรมชาติในพื้นที่ป่า” ในช่วงที่อากาศชื้นนั้นช่วยขจัดไม้ยืนต้นตาย พุ่มไม้ ใบไม้แห้ง และพรรณพืชไวไฟอื่น ๆ ที่อาจเป็นเชื้อเพลิงอย่างดีเมื่อหน้าร้อนและความแห้งแล้งมาเยือน จึงไม่ใช่เรื่องแปลกที่ชนเผ่าพื้นเมืองในอเมริกา จะมีธรรมเนียมจุดไฟป่าขึ้นในพื้นที่ที่ควรเผาและช่วงเวลาที่เหมาะสม แต่ยังควบคุมไม่ให้เพลิงลุกลามไปทั่วพื้นที่ป่าไม้ พวกเขาเรียกไฟแบบนี้ว่า “ไฟดี (good fires)”

อย่างไรก็ตาม นับวันสถานการณ์ไฟป่าทั่วโลกจะทวีความร้ายแรงมากขึ้นเรื่อย ๆ จากการลักลอบเผาป่าเพื่อการเกษตรที่ควบคุมไม่ได้ อีกทั้งภาวะโลกรวนที่ก่อให้เกิดความแห้งแล้ง อุณหภูมิสูง ความชื้นสัมพัทธ์ต่ำ ฟ้าแลบ และลมแรง ปรากฏการณ์ที่ผิดปกติเหล่านี้ทำให้ฤดูไฟป่ายาวนานขึ้น ซ้ำยังจะทำให้ภาวะโลกรวนเลวร้ายลงจนกลายเป็นวิกฤตซ้ำซาก โครงการสิ่งแวดล้อมแห่งสหประชาชาติ (UNEP) ประเมินว่า ในอีก 5 ปีข้างหน้า (พ.ศ. 2573) ไฟป่ารุนแรงทั่วโลกจะเพิ่มขึ้นร้อยละ 14 และจะพุ่งสูงขึ้นถึงร้อยละ 50 เมื่อสิ้นสุดศตวรรษที่ 21

โลกตะวันตกกับปัญหาไฟป่าที่แก้ไม่ตก

ในสหรัฐอเมริกา แม้ภาครัฐจะทุ่มงบประมาณถึง 4 พันล้านดอลลาร์ (ราว 1.38 แสนล้านบาท) และมีกลุ่มนักผจญเพลิงที่เก่งที่สุดในโลกในการรับมือไฟป่า ส่วนนโยบายส่วนใหญ่ในรัฐแคลิฟอร์เนียและรัฐพื้นที่เสี่ยงไฟป่าอื่น ๆ นั้นเน้นการตั้งรับมากกว่าป้องกัน สิ่งนี้สะท้อนได้จากหลักปฏิบัติการ “ยืมไฟ (fire borrowing)” ที่รัฐกลับดึงงบประมาณป้องกันไฟป่า มาใช้ในการดับไฟและปกป้องชุมชนเมื่อภัยพิบัติมาถึงแทน

ถึงกฎหมายอาคารในสหรัฐฯ จะบังคับให้สิ่งปลูกสร้างในพื้นที่เสี่ยงต้องใช้อุปกรณ์และวัสดุทนต่อไฟ แต่ทางการท้องถิ่นก็ยังอนุญาตให้สร้างตึกและที่อยู่อาศัยในพื้นที่เหล่านี้อยู่ และจากเหตุไฟป่าครั้งล่าสุดในนครลอสแอนเจลิส ยังเกิดข้อสงสัยถึงการวางแผนอพยพและระบบป้องกันสาธารณภัยอีกด้วย นอกจากนี้ รายงานของ The News York Times ยังระบุว่า หลายรัฐในแถบตะวันตกของสหรัฐฯ ไม่สามารถออกข้อบังคับให้สร้าง “พื้นที่ตั้งรับ (defensible space)” ไฟป่ารอบสิ่งปลูกสร้างได้ เนื่องจากเกรงว่าจะสร้างความไม่พอใจต่อฐานเสียงกลุ่มอนุรักษ์นิยม

สถานการณ์ในพื้นที่บางส่วนของแอลเอ หลังจากที่ไฟป่าพาลิเซดส์สงบลง เมื่อวันที่ 12 ม.ค. 68 (ภายโดย Noah Berger/AP)

ทวีปยุโรปก็เป็นอีกภูมิภาคหนึ่งที่ประสบกับความท้าทายเกี่ยวกับไฟป่า ในปี ค.ศ. 2017 (พ.ศ. 2560) ปีเดียว โปรตุเกสเผชิญกับไฟป่านับหมื่นครั้งจนเผาทำลายป่าและพื้นที่การเกษตรไปราว 5,000 ตารางกิโลเมตร และมีผู้เสียชีวิตรวม 117 คน หรือเมื่อสองปีก่อน แถบชานกรุงเอเธนส์ของกรีซประสบกับไฟป่าที่ลุกลามพื้นที่ป่าขนาดใหญ่กว่านครนิวยอร์กทั้งเมือง (ราว 810 ตารางกิโลเมตร) และกรีซเองก็มีเหตุไฟป่าใหญ่เกิดขึ้นเป็นประจำทุกปี

แม้สหภาพยุโรปจะเพิ่มกำลังการตอบสนองต่อเหตุไฟป่าระหว่างประเทศสมาชิกผ่านโครงการกลไกปกป้องพลเมืองสหภาพยุโรป (EU Civil Protection Mechanism) และเรสอียู (RescEU : เล่นกับคำว่า “rescue” ซึ่งแปลว่า ช่วยเหลือ) แต่อดีตสมาชิกรัฐสภายุโรปหลายคนเคยทักท้วงว่า สหภาพยุโรปควรให้ความสำคัญกับการป้องกันภัยมากกว่าการตั้งรับ ทั้งนี้ งบประมาณเกี่ยวกับการจัดการไฟป่ากว่าร้อยละ 90 นั้นใช้ไปกับการดับไฟป่า ขณะที่งบประมาณที่เหลือร้อยละ 10 นั้นเป็นการดำเนินงานด้านการป้องกันไฟป่า

ไฟป่าในหมู่บ้านเปนเดลี (Penteli) ทางตะวันออกเฉียงเหนือของกรุงเอเธนส์ เมื่อเดือนต.ค. ปีที่แล้ว (ภาพโดย Angelos Tzortzinis/AFP)

ไฟป่าเพราะ “น้ำมือมนุษย์” ในภูมิภาคอาเซียน

สำหรับในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้นั้น ไฟป่าเป็นปัญหาระดับ “ภูมิภาค” มากกว่าที่จะเป็นกรณีที่เกิดขึ้นซ้ำ ๆ แต่ไม่เกี่ยวข้องกัน จากบทความวิชาการในวารสาร Contemporary Southeast Asia เมื่อ 4 ปีที่แล้ว ไฟป่าในภูมิภาคนี้ถูกจัดให้เป็น “ภัยธรรมชาติที่เกิดขึ้นจากมนุษย์ (man-made disasters)” อันเป็นผลพวงจากการสกัดใช้ทรัพยากรธรรมชาติที่มากเกินไป และการแปลงพื้นที่ป่าไม้โดยแสวงหากำไร แม้บ่อยครั้ง การตัดไม้ทำลายป่าจะถูกจัดให้เป็นมรดกจากยุคอาณานิคม ทว่านโยบายรัฐ ข้าราชการระดับสูง และกลุ่มผู้มีอำนาจท้องถิ่นหลังยุคสงครามโลก ต่างมีส่วนต่อการเกิดกิจกรรมทางเศรษฐกิจในพื้นที่ป่าด้วยเช่นกัน

ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2516 ถึง พ.ศ. 2566 พื้นที่ป่าไม้ในไทยลดลงจาก 138.5 ล้านไร่ สู่ 102.1 ล้านไร่ ทำให้สัดส่วนพื้นที่ป่าเหลืออยู่เพียงร้อยละ 31.57 ของพื้นที่ประเทศทั้งหมด เมื่อ 61 ปีก่อน พระราชบัญญัติป่าสงวนแห่งชาติ พ.ศ. 2507 เริ่มให้อำนาจรัฐในการมอบสัมปทานป่าเพื่อให้ประชาชนทั่วไปสามารถใช้ประโยชน์จากป่าควบคู่กับดูแลเขตป่าสงวน แต่เมื่อเกิดการทุจริตขึ้น ก็เปิดโอกาสให้กลุ่มทุนเข้ามาแทนและทำให้มีการใช้พื้นที่สงวนผิดวัตถุประสงค์ กลายเป็นอีกเหตุผลหนึ่งที่ทำให้ป่าเสื่อมโทรมลงจนถึงปัจจุบัน และความแห้งแล้ง – อันเป็นผลพวงอย่างหนึ่งจากความเสื่อมโทรมดังกล่าว – ก็นำพาไฟป่ามาในที่สุด

ตัวอย่างอีกประเทศหนึ่งคืออินโดนีเซีย ซึ่งมีพื้นที่พรุถึง 240,000 ตารางกิโลเมตรหรือ 1 ใน 3 ของพื้นที่พรุเขตร้อน (tropical peatland) ของโลกในปัจจุบัน เขตป่าพรุนั้นสำคัญต่อระบบนิเวศเพราะคอยเก็บกักก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์อยู่ ขณะเดียวกันก็เปราะบางและอาจแปรสภาพเป็นทุ่งเพลิงได้หากเกิดความผิดปกติ เช่น การวิดน้ำขังออกหรือการแผ้วถางพืช

ย้อนกลับไปช่วงกลางทศวรรษที่ 1990 รัฐบาลของนายพลซูฮาร์โต (Suharto) มีนโยบายแปลงพื้นที่ป่าพรุ กว่า 10,000 ตารางกิโลเมตรให้เป็นพื้นที่เพาะปลูกข้าวในจังหวัดกาลีมันตันกลางภายใต้โครงการ “เมกาไรซ์ (Mega Rice Project)” เมื่อมีการวิดน้ำออกจากพื้นที่ป่าพรุและสร้างระบบชลประทานขึ้นมาใหม่ ทำให้ดินแปรสภาพฉับพลันและปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์สู่อากาศ โครงการดังกล่าวคือสาเหตุของไฟป่าครั้งใหญ่ในปี ค.ศ. 1997-1998 (พ.ศ. 2540-2541) กลายเป็นวิกฤตสิ่งแวดล้อมที่สร้างหมอกควันและมลพิษไปทั่วภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

หรือ “ไฟป่า” ต้องดับด้วย “ไฟป่า” ?

มาตรการรับมือไฟป่าและเจ้าหน้าที่ผจญเพลิงยังคงจำเป็นเมื่อฤดูไฟป่ามาถึงในทุกปี ขณะเดียวกันก็ปฏิเสธไม่ได้ว่าในพื้นที่ชนบทของไทยโดยเฉพาะในภาคเหนือนั้น การก่อไฟในป่ายังเป็นส่วนหนึ่งของวิถีชีวิตชาวบ้านเพื่อการหาเลี้ยงชีพ ดังนั้น จึงต้องมีกฎเกณฑ์การขออนุญาตจุดไฟในป่าให้ชัดเจน อีกทั้งประชาชนและหน่วยงานในจังหวัดต่าง ๆ ต้องบูรณาการความร่วมมือกันเพื่อลดความทับซ้อนในการจัดการไฟป่า เช่น การกำหนดช่วงห้ามเผาให้ตรงกันในหลายจังหวัด

สถานการณ์ PM 2.5 ในจังหวัดเชียงรายเมื่อเดือนมี.ค. 66 ซึ่งเป็นจังหวัดหนึ่งที่เผชิญปัญหามลพิษทุกปี (ภาพจากคลังสื่อ Thai PBS)

การอยู่ร่วมกับป่าเป็นแนวทางสำคัญแนวทางหนึ่งที่นำไปสู่การแก้ปัญหาไฟป่าอย่างยั่งยืน รศ. สมพร จันทระ ประธานคณะทำงานสนับสนุนการแก้ปัญหาหมอกควันภาคเหนือ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ยังเสนอต่อว่า นอกจากงบประมาณในการดับไฟป่าแล้ว ควรจัดสรรงบฯ เพื่อ “ให้รางวัล” ท้องที่หรือหมู่บ้านที่จัดการไฟป่าได้ดี และรางวัลดังกล่าวต้องนำไปใช้พัฒนาพื้นที่ต่อไป หากทำได้อย่างมีประสิทธิภาพ แนวทางที่กล่าวมาทั้งหมดจะช่วยลดทั้งไฟป่าและมลพิษหมอกควันที่เกิดขึ้นในภาคเหนือและทั่วไทย

ปัจจุบัน ไทยมีต้นแบบการพัฒนาชุมชนเพื่อช่วยรับมือปัญหาไฟป่าหมอกควันอย่าง ‘CMU Model’ จากมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ซึ่งเกิดขึ้นในบ้านป่าตึงงาม จังหวัดเชียงใหม่ พร้อมกันนี้ยังปรับเปลี่ยนวิถีเกษตรไม้ผลและยกระดับคุณภาพชีวิตประชาชนในพื้นที่ดังกล่าวด้วย หรือทางฝั่งยุโรปเอง หลังจากเกิดไฟป่าครั้งใหญ่เมื่อ 8 ปีก่อน โปรตุเกสออกมาตรการสนับสนุนการปลูกพืชที่ทนต่อไฟป่าและจัดเขตแนวกันชนที่มีพืชพรรณน้อยลงเพื่อลดหรือชะลอไฟป่าสู่พื้นที่ชุมชน

การพิจารณามาตรการ “ป้องกัน” การเกิดไฟป่าตั้งแต่แรกก็ไม่ควรถูกละเลยด้วยเช่นกัน ในระยะหลัง โลกตะวันตกเริ่มพูดถึงการใช้วิธีการทางธรรมชาติและเกษตรเพื่อลดโอกาสที่ไฟป่าจะลุกลามรุนแรง อาทิ การกำจัดวัชพืชติดดินที่ติดไวไฟ การลดการปลูกพืชเชิงเดี่ยว การส่งเสริมความหลากหลายทางพันธุ์พืช การรักษาต้นไม้ใหญ่ที่ซับน้ำได้มาก และการเลี้ยงวัวและแพะในพื้นที่ป่าให้กินหญ้าที่ติดไฟง่าย

อีกแนวทางหนึ่งที่นำมาถกเถียงกันคือ “การจุดไฟที่มีการสั่งการ (prescribed fire)” เพื่อลดโอกาสของไฟป่าที่รุนแรงกว่า การจุดไฟในลักษณะนี้มีการควบคุมรัดกุมเพื่อป้องกันความผิดพลาด จากการศึกษาการจุดไฟที่มีการสั่งการ 6,373 ครั้งในสหรัฐฯ ในปี ค.ศ. 2020 (พ.ศ. 2560) นั้น พบว่าไฟเพียง 112 ครั้งที่ลุกลามเหนือพื้นที่ควบคุม ทั้งนี้ อเล็กซานเดอร์ เฮลด์ (Alexander Held) ผู้เชี่ยวชาญอาวุโสจากสถาบันป่าไม้ยุโรป (European Forest Institute) กล่าวว่า วิธีการและแนวทางต่าง ๆ ควรจะต้องปรับเปลี่ยนตามความเหมาะสมของสภาพภูมิอากาศของประเทศต่าง ๆ ไม่สามารถยกวิธีการใดวิธีการหนึ่งจากพื้นที่หนึ่งมาใช้ได้ทั้งหมดในอีกพื้นที่

อาสาสมัครคนหนึ่งที่กำลังคุม "ไฟที่มีการสั่งการ" เพื่อคุมไฟป่าในย่านซานตาครูซ รัฐแคลิฟอร์เนีย เมื่อเดือนต.ค. 66 (ภาพโดย Nic Coury/AFP)

ถึงแม้ว่าโลกจะยังไม่ประสบความสำเร็จในการจัดการและรับมือปัญหาไฟป่าได้อย่างเด็ดขาด แต่เฮซุส ซาน-มิเกล (Jesus San-Miguel) นักวิจัยอาวุโสจากศูนย์วิจัยร่วมคณะกรรมาธิการยุโรป (European Commission Joint Research Centre) ให้ความเห็นว่า ปัจจุบันควรให้ความสำคัญการป้องกันภัยก่อนเป็นอันดับแรก เนื่องจาก “มีต้นทุนต่ำกว่า” งบประมาณการจัดการไฟป่าที่เกิดขึ้นในแต่ละครั้ง ดังนั้น นี่คือช่วงเวลาสำคัญที่โลกจะพลิกวิกฤตไฟป่าให้เป็นโอกาสที่จะรักษาและพัฒนาป่าอย่างยั่งยืน เพื่อยับยั้งวงจรอุบาทว์ทางสิ่งแวดล้อมที่ทวีความรุนแรงขึ้น

อ่านเนื้อหาที่เกี่ยวข้องจากเครือ Thai PBS

อ้างอิง

Barriers and enablers for prescribed burns for wildfire management in California, Nature Sustainability
Carbon Bomb: Indonesia's Failed Mega Rice Project, Environment & Society Portal
DW
Euractiv
Euronews
National Geographic
The New York Times
Massive Science
The Politics of Forest Fires in Southeast Asia, “Contemporary Southeast Asia, 43(1)”
Portugal Resident
UN Environmental Programme
UNOPS
The Washington Post
กรมป่าไม้
คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่
มอง ‘วันอนุรักษ์ป่า’ ผ่านวิธีคิดของรัฐไทย เมื่อประชาชนกลายเป็น ‘ผู้ร้าย’ ในเรื่องเล่าทางการเมือง, WAY Magazine
มูลนิธิสืบนาคะเสถียร

ภาพปก: Ethan Swope/AP

สรุปประเด็นให้โดย Generative AI

ทำไมโลกยุคใหม่จึงล้มเหลวในการดับ “ไฟป่า” ?